Chầu Nhị Thượng Ngàn, Sự Tích Và Đền Thờ

Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn là vị Chầu Bà đứng thứ hai trong hàng Thập Nhị Vị Chầu Bà, và Ngài còn hay được gọi là Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn vì được coi là người cai quản sơn lâm thượng ngàn, quyền hành khắp 81 cửa ngàn đất Việt. Vậy sự tích về Chầu Đệ Nhị là gì? Đền thờ Chầu Đệ Nhị ở đâu? Và văn Chầu Đệ Nhị là gì? Bạn hãy cùng Quảng Nguyên tìm hiểu tại bài viết này nhé.

Sự tích về Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn

Chầu Đệ Nhị vốn là Thiên Thai tiên nữ, con gái của vua Đế Thích. Trong hàng Tứ Phủ Chầu Bà, bà là vị Chầu Bà mang quyền hành tối cao của tòa Sơn Trang, chỉ đứng sau Chầu Đệ Nhất. Chầu Bà cai quản tất cả 36 động sơn trang đất – những nơi được sắc phong là vùng Đông Cuông, Tuần Quán, Bảo Lạc, Hà Giang, Tuyên Quang.

Sự tích về Chầu Đệ Nhị được lưu truyền rằng: Đông Quang Công Chúa (Chầu Đệ Nhị) có tên húy là Lê Thị Kiểm, bà là vợ của ông Hà Văn Thiên người Tày vùng Đông Cuông. Ông Thiên được triều đình giao cai quản vùng Đông Cuông và ngoại vi, ông cũng là hậu duệ của trại chủ Quy Hóa – Hà Đặc, Hà Bổng và đã hi sinh trong chiến tranh chống giặc Nguyên. Hai ông bà sinh hạ được một người con trai ( là Ông Hoàng Báo Đông Cuông). Khi Ông Thiên tạ thế, bà Kiểm và con trai ở lại Đông Cuông, họ dạy nhân dân lập ấn lập bản, trồng trọt chăn nuôi và chữa bệnh cứu người. Sau này khi tạ thế, Bà hóa thánh, chính là Chầu Đệ Nhị, bà thường hay hiển linh về giúp dân vả phù hộ cho thuyền bè qua dòng sông Thao được an lành. Nhân dân lập miếu thờ ông Thiên bên Ghềnh Ngai ở hữu ngạn sông Hồng, còn miếu thờ hai mẹ con bà được lập tại bên tả ngạn đứng đối diện, sau này được sang sửa, trùng tu và mang tên là Đền Đông Cuông.

Xem thêm: Chầu tam thoải phủ

Đền thờ Chầu Đệ Nhị

Đền thờ Chầu Đệ Nhị nổi tiếng tứ phương chính là ngôi đền Đông Cuông. Cũng như Chầu Đệ Nhất, Chầu Đệ Nhị được phụng thờ ở bất cứ nơi nào có rừng núi và có Mẫu Đệ Nhị ngự, nhưng khi muốn thỉnh Chầu, người ta thường hay nghĩ ngay tới Đền Đông Cuông, là nơi in dấu ấn rõ nhất ở tỉnh Yên Bái. Và nơi đây cũng chính là ngôi đền gắn liền với thánh tích về Chầu Đệ Nhị.

Đền Đông Cuông được gọi với nhiều cái tên như Đền Đông, Đền Mẫu Đông Cuông, Đông Quang linh từ, Đền Chầu Đệ Nhị thượng ngàn. Nơi đây là một trong hai ngôi đền lớn ở thượng lưu sông Hồng, đã tồn tại từ rất lâu, tọa lạc tại thôn Bến Đền, xã Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái.

Tại cung thờ chính trong đền, nơi cung cấm thờ Chầu Đệ Nhị, Quan Hoàng Báo (con trai Chầu Đệ Nhị) và hai tượng hầu cận. Gian giữa bệ thờ Công Đồng Tứ Phủ gồm 5 tượng quan, bên phải theo hướng nhà đền thờ 12 Cô Sơn Trang, bên trái là tòa thờ Trần Triều và hai cô hầu cận.

Kinh nghiệm khi đi lễ Chầu Đệ Nhị

Hầu giá Chầu Đệ Nhị

Chầu Đệ Nhị là vị Chầu Bà hay giáng đồng nhất trong hàng Tứ Phủ Chầu Bà, từ đồng tân đến đồng cựu ai cũng thỉnh Chầu về ngự để ban tài tiếp lộc sơn lâm sơn trang. Khi văn thỉnh Chầu được cất lên: Dâng văn tiên thánh thượng ngàn Đông Cuông Tuần Quán giáng đàn hôm nay…. Chầu ngự về đồng lấy tay ra dấu hai ngón tay phía bên phải, vận y phục màu xanh lá cây giống người dân tộc, chít khăn buồm.

Khi về ngự, Chầu nhận lễ nhận đồng và sang khăn (trong tứ phủ chầu bà, người hầu thường xuyên sang khăn vào giá chầu nhị nhất). Chầu Đệ Nhị khai quang và làm lễ bằng quạt múa song đăng, múa mồi, chứng vàng thoi núi, múa tay tiên, đai thắt màu xanh và kiềng bạc, hoa tai, dao quay, túi vóc. Ngài ngự đồng chứng lễ vật và ban phát lộc cho mọi người.

Chầu cũng hay ngự về trong các đàn mở phủ để chứng giám đàn Sơn Trang, kể cả với những người chưa mở đủ bốn tòa. Ngoài ra, khi đồng tân lính mới vào hầu cũng thường hay thỉnh Chầu Đệ Nhị về sang khăn cho đồng mới.

Đặc biệt, Chầu Bà thường hay về ngự đồng vào dịp lễ tiệc như lễ Thượng Nguyên thì thường có nghi thức là “trình trầu”. Khi Chầu về ngự đồng thì những con nhang đệ tử nào có căn có quả, đã lập bát hương bản mệnh sẽ ngồi giữa chiếu ngự, phủ khăn đỏ, trên đầu họ đội một mâm giầu trình bao gồm cau, lá trầu, vỏ thuốc, thuốc lào, thuốc lá,…và đặt lên mâm giầu trình là 13.000 đồng (có nơi là 15.000 đồng) để dâng Bà Chúa Sơn Trang và 12 vị tiên cô hầu cận. Khi đó, Chầu Đệ Nhị sẽ cầm bó mồi hoặc hương đã chát để khai cuông, chứng mâm giầu rồi xin tiền đài, nếu được nhất âm nhất dương (1 đồng tiền sấp, 1 đồng tiền ngửa) thì có nghĩa là Phật thánh đã chứng cho người đội trầu đó.

Dâng lễ Chầu Đệ Nhị

Ngày tiệc của Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn là vào ngày mùng 2 tháng 11 âm lịch hằng năm. Vì vậy, cứ đến ngày tiệc Chầu hay các dịp đầu tháng, đầu năm thì du khách thập phương và các con nhang, đệ tử khắp nơi lại quy tụ về dâng lễ cửa đền Chầu để bày tỏ lòng thành kính công ơn của Ngài, mong cầu bình an cho gia quyến. Khi đi, ai nấy cũng đều sắm sửa, chăm sóc lễ vật thành tâm nhất có thể.

Bản văn Chầu Đệ Nhị

Bản 1

Dâng văn tiên chúa thượng ngàn

Đông Cuông tuần quán giáng đàn chứng đây

Trên ngày gió cuốn rung cây

Dưới khe cá lội chim bay về ngàn

Canh khuya nguyệt lặn sao tàn

Chiếc thoi bán nguyệt khoan khoan chèo vào

Gập ghềnh quán thấp lầu cao

Khi ra núi đỏ lúc nào ngàn xanh

Thượng ngàn Đệ Nhị tối linh

Ngôi cao công chúa quyền hành núi non

Anh linh đã khắp tiếng đồn

Sấm ran mặt bể mưa tuôn đầu ghềnh

Da ngà mặt phượng long lanh

Mặt hoa tươi tốt tóc xanh rườm rà

Nhị hồng tuyết điểm mầu da

Cổ tay tựa ngà đầu vấn tóc mai

Vốn dòng công chúa Thiên Thai

Giáng sinh hạ giới quản cải Thượng Ngàn

Quản cai các lũng các lang

Sơn tinh cầm thú hổ lang khấu đầu

Khắp hoà tam thập lục châu

Chín từng khe suối một bầu tiêu dao

Dong chơi ngàn quế ngàn đào

Khi ra thác cái lúc vào thác con

Chim kêu vượn hót véo von

Chớp bể đồi đoạn mưa nguồn từng cơn

Khi nương gió lúc lại thác gièm

Khi bẻ cành quế khi vin cành hồng

Vui chơi nước nhược non bồng

Phố Cát đền Sòng sông Cả sông Thao

Lân rờn Phượng múa thấp cao

Ngày mây thấp thoáng trăng sao lững lờ

Nón buồm vai quẩy lẵng hoa

Đền khi phủ nọ vào ra chơi bời

Khi thanh vắng lúc lại êm trời

Ngồi trên đỉnh núi ghẹo người Hằng Nga

Tang tính tình thôi đọc lại ca

Bẻ bai giọng Xá ê a giọng Mường

Tiếng Kinh tiếng Mán tỏ tường

Lục châu quan hoả lúi lường líu lo

Dong chơi bát cảnh ngũ hồ

Đua chèo bẻ lái hò dô lại về

Khi chơi ngàn mái ngàn ngàn me

Ngàn giang ngàn nứa trúc tre ngàn vầu

Đôi cô Thổ Mán theo hầu

Cô xe chỉ thắm cô xâu hạt vàng

Sơn Lâm dọn quán bán hàng

Non xanh đủng đỉnh tuyết sương gieo hò

Khăn xanh áo lục nhởn nhơ

Khi vào ba dội lúc vô đường chèo

Môi son má phấn mỹ miều

Miệng cười hoa nở mọi chiều mọi hay

Đèn trăng quạt gió màn mây

Bóng thông che tán bóng mai tựa hình

Đi suối lúc lại về ghềnh

Đua chèo tiếng phách tiếng sênh reo hò

Chè tàu ba chén tính ưa

Thanh bông hoa quả ngự thừa lại ban

Yêu ai tài lộc chầu ban

Ghét ai chầu quở khôn ngoan được nào

Xem trong sự tích tân la

Vậy nên phúc đẳng hà sa vô cùng

Đệ tử dốc một lòng thành kính

Dâng bản văn trình chầu ngự giáng lâm

Mời chầu giáng phúc từ trung

Khuông phù đệ tử tăng long thọ trường

Bản 2

Chúa tiên loan giá phượng đình

Hộ phù luyện phép cứu sinh cho đời

Đấng anh linh nơi nơi ngưỡng phục

Chúa ban hành ngũ phúc cho dân

Tối tuần tối tú anh linh

Chúa thường giáng ngự trăng thanh bốn bề

Cảnh non xanh đi về hoa đón

Núi trập trùng vời vợi ngôi cao

Đông Cuông Tuần Quán ra vào

Lắng nghe suối chảy thấp cao đổ nguồn

Dạo bốn phương qua đền Trái Hút

Qua Bảo Hà thánh thót nhạc rung

Phố Lu dạo cảnh công đồng

Lao Cai ,Phố Mới ,Đầm Hồng dạo chơi

Mẫu Đông Cuông soi đời vời vợi

Tấc lòng thành vạn tội Mẫu Thương

Lòng thành thắp một tuần hương

Có Chầu Tuần Quán Đông Cuông giáng thề

Lầu gác khuê áo đào ngắn vạt

Vẻ long lanh kiềng bạc atrâm cài

Anh linh dậy bốn phương trời

Có Chầu Tuần Quán giáng nơi điện tiền

Chầu về lai giáng bản đền

Khuông phù đệ tử thiên niên thọ trường

Bản 3

Đêm Đông Cuông sương rơi lác đác

Nghe tiếng gió rừng xào xạc canh khuya

Dế kêu đồi núi vắng tanh

Xa nghe xào xạc năm canh gió gào

Con đường mòn dẫn lối vào hang động

Chầu giáng sinh trên đất tổ Đông Cuông

Năm thân ngày mão giờ dần

Rủ nhau chiêm bái trên đền Đông Cuông

Dọc sông hồng rì rào nước chảy

Xuôi theo dòng cho tới đền Mậu A

Con tìm vào đền mẫu Đông Cuông

Con sông uốn khúc chảy quanh bản làng

Đền thờ Chầu lều tranh mái lá

Cột chạm rồng hóa đá rêu phong

Con dâng văn tiên Thánh thượng ngàn.

Dâng văn tiên Thánh thượng ngàn

Đông Cuông tuần quán giáng đàn chứng đây

Trên ngày gió cuốn rung cây

Dưới khe cá lội chim bay về ngàn

Canh khuya nguyệt lặn sao tàn

Chiếc thoi bán nguyệt khoan khoan chèo vào

Gập ghềnh quán thấp lầu cao

Khi ra núi đỏ lúc nào ngàn xanh

Thượng ngàn Đệ Nhị tối linh

Ngôi cao công chúa quyền hành núi non

Anh linh đã khắp tiếng đồn

Sấm ran mặt bể mưa tuôn đầu ghềnh

Da ngà mặt phượng long lanh

Mặt hoa tươi tốt tóc xanh rườm rà

Nhị hồng tuyết điểm mầu da

Cổ tay tựa ngà đầu vấn tóc mai

Vốn dòng công chúa Thiên Thai

Giáng sinh hạ giới quản cải Thượng Ngàn

Quản cai các lũng các lang

Sơn tinh cầm thú hổ lang khấu đầu

Khắp hoà tam thập lục châu

Chín từng khe suối một bầu tiêu dao

Dong chơi ngàn quế ngàn đào

Khi ra thác cái lúc vào thác con

Chim kêu vượn hót véo von

Chớp bể đồi đoạn mưa nguồn từng cơn

Khi nương gió lúc lại thác gièm

Khi bẻ cành quế khi vin cành hồng

Vui chơi nước nhược non bồng

Phố Cát đền Sòng sông Cả sông Thao

Lân rờn Phượng múa thấp cao

Ngày mây thấp thoáng trăng sao lững lờ

Nón buồm vai quẩy lẵng hoa

Đền khi phủ nọ vào ra chơi bời

Khi thanh vắng lúc lại êm trời

Ngồi trên đỉnh núi ghẹo người Hằng Nga

Tang tính tình thôi đọc lại ca

Bẻ bai giọng Xá ê a giọng Mường

Tiếng Kinh tiếng Mán tỏ tường

Lục châu quan hoả lúi lường líu lo

Dong chơi bát cảnh ngũ hồ

Đua chèo bẻ lái hò dô lại về

Khi chơi ngàn mái ngàn ngàn me

Ngàn giang ngàn nứa trúc tre ngàn vầu

Đôi cô Thổ Mán theo hầu

Cô xe chỉ thắm cô xâu hạt vàng

Sơn Lâm dọn quán bán hàng

Non xanh đủng đỉnh tuyết sương gieo hò

Khăn xanh áo lục nhởn nhơ

Khi vào ba dội lúc vô đường chèo

Môi son má phấn mỹ miều

Miệng cười hoa nở mọi chiều mọi hay

Đèn trăng quạt gió màn mây

Bóng thông che tán bóng mai tựa hình

Đi suối lúc lại về ghềnh

Đua chèo tiếng phách tiếng sênh reo hò

Chè tàu ba chén tính ưa

Thanh bông hoa quả ngự thừa lại ban

Yêu ai tài lộc chầu ban

Ghét ai chầu quở khôn ngoan được nào

Xem trong sự tích tân la

Vậy nên phúc đẳng hà sa vô cùng

Đệ tử dốc một lòng thành kính

Dâng bản văn trình chầu ngự giáng lâm

Mời chầu giáng phúc từ trung

Khuông phù đệ tử tăng long thọ trường.