Tập tục mai táng và thể chế nhà nước

Mai táng - hành động tưởng chừng thuần túy thuộc về tình cảm gia đình và tín ngưỡng cá nhân - thực chất lại trở thành một trong những công cụ kiểm soát xã hội tinh vi nhất mà loài người từng biết đến. Từ những rãnh mộ tập thể của tù nhân thời Tần đến những lăng tẩm hoành tráng của hoàng đế, mỗi ngôi mộ đều kể một câu chuyện về quyền lực, pháp luật và sự chi phối tuyệt đối của thể chế nhà nước.

I. Khái quát mối quan hệ giữa mai táng và quyền lực nhà nước

Mai táng là hình ảnh thu nhỏ của xã hội hiện thực và chịu ảnh hưởng sâu sắc từ thể chế nhà nước. Quan niệm về âm gian và dương gian đều trực tiếp hoặc gián tiếp chịu sự chi phối của bộ máy quyền lực. Điều này không chỉ thể hiện qua nghi lễ mà còn qua cách thức tổ chức, quy mô và hình thức chôn cất.

Khi lịch sử bước vào thời kỳ quốc gia tự chủ, chức năng của bộ máy nhà nước được phản ánh từ nhiều phương diện khác nhau trong xã hội. Việc nghiên cứu phong thủy phần mộ cho thấy rằng ngay cả những nguyên tắc phong thủy cũng phải tuân theo các quy định của nhà nước về cấp bậc và địa vị xã hội.

1. Chức năng điều phối của pháp luật và quân đội trong tổ chức mai táng

Việc xây dựng và bảo tồn lăng hoàng đế đều phải dựa vào quân đội và pháp luật nhà nước. Các triều đại đã khống chế một cách nghiêm ngặt độ cao thấp và hình dáng của mộ phần dành cho giai cấp quý tộc và quan viên. Những người vi phạm các quy định này sẽ bị xử lý bằng pháp luật hoặc bị dư luận xã hội lên án.

Pháp luật qua các thời kỳ đều có những quy định cụ thể về mai táng. Đặc biệt, đối với những gia đình nghèo đến mức không thể tự mai táng thì chính quyền sẽ trực tiếp can thiệp. Điều này cho thấy nhà nước không chỉ kiểm soát mà còn đảm bảo trật tự xã hội ngay cả trong lĩnh vực tâm linh.

II. Pháp luật và sự kiểm soát xã hội thông qua hình thức chôn cất

1. Mộ tử tù thời Tần và Tây Hán – sự biểu hiện quyền lực trong không gian âm

Gần đây, khảo cổ học Trung Quốc đã phát hiện được một số lô mộ tử tù thời Tần-Hán, mang lại những hiểu biết quan trọng về cách thức nhà nước kiểm soát xã hội. Tại phía Tây ngoài bức tường vây lăng Tần Thủy Hoàng ở Lệ Sơn, các nhà khảo cổ đã phát hiện mộ tử tù thời Tần với hơn 100 ngôi mộ và đã khai quật được 32 ngôi mộ chôn đến 100 người tù.

Đặc điểm của mộ tử tù thời Tần:

• Thường một rãnh mộ chôn 2-3 người, ít thì một người, có nơi chôn hơn 10 người
• Người chết chủ yếu ở tư thế gấp tay gấp chân, có thể do bị trói chặt lúc chết
• Hầu hết không có táng cụ và vật dụng tùy táng, chỉ có một bộ quan tài bằng sành
• Đại bộ phận là đàn ông trai tráng, rất ít phụ nữ và trẻ nhỏ
• Có 6 người đã bị giết chết rồi mới chôn

Năm 1972, giới khảo cổ học phát hiện mộ tử tù thời Tây Hán ở Tây Bắc Đường Lăng, huyện Kinh Dương, Thiểm Tây. Đây là khuôn viên lăng của Cảnh Đế. Từ 29 ngôi mộ đã khai quật cho thấy có mộ một huyệt chôn 5-6 người. Người chết đều phải đeo gông, có người đeo ở chân, có người đeo cổ, có người đã bị chặt đầu, đánh gãy lưng rồi mới chôn.

2. Cơ chế trừng phạt và đe dọa linh hồn sau khi chết

"Cư hiền" là những người đi lao dịch do nợ tiền chính phủ, khác với tù nhân thông thường. Tuy nhiên, Tần Thủy Hoàng lúc xây lăng đã coi một số "cư hiền" ngang với tù nhân. Điều này cho thấy ranh giới mờ nhạt giữa các tầng lớp xã hội dưới áp lực của nhà nước.

Quan niệm linh hồn vĩnh viễn bị giam giữ giúp cho bách tính hiểu được kết cục của người phạm pháp. Không chỉ ở kiếp này mất đi tự do mà sau đó linh hồn vĩnh viễn bị giam giữ. Việc mai táng tù nhân với gông xiềng được tin là khiến linh hồn không thể giải thoát, không thể chuyển kiếp đầu thai. Điều này có tác dụng "giết gà dọa khỉ", buộc người tù phải chăm chỉ phục dịch.

III. Tù nhân và cư hiền trong lao dịch xây dựng lăng tẩm hoàng đế

Xây lăng hoàng đế thời Tần-Hán chủ yếu dựa vào tù nhân lao động. Những miếng gói còn sót lại được khai quật trong mộ đều khắc quê quán, tính chất phục dịch, tước vị và tên tuổi của người chết. Dựa vào tư liệu có thể phán đoán những tử tù này chủ yếu đến từ ba nước: Tần, Tề, Sở.

Năm 1964, người ta phát hiện ra một ngôi mộ tử tù thời Đông Hán ở ngoại ô phía Nam thành Lạc Dương, Hà Nam. Trong phạm vi 2.500m² đã khai quật được 522 ngôi mộ tử tù và 800 gạch mộ có khắc chữ. Lô mộ này có hiện tượng cùng bị đào vỡ, chồng chất xác chết lên nhau. Có những mộ được chôn chưa lâu đã bị đào lên để đặt xác khác vào.

Qua giám định 422 bộ xương, ngoài 7 bộ của phụ nữ ra còn lại đều là nam giới (chiếm trên 98%). Trong đó nhiều nhất là người trong độ tuổi 15-34, chiếm gần một nửa. Rất nhiều tử tù bị chặt đầu mà chết, cho thấy tính chất tàn bạo của hệ thống hình phạt.

IV. Tùy táng binh khí và ý đồ tổ chức quân đội nơi âm phủ

Trong mộ táng của các dân tộc thời xưa đều tùy táng binh khí. Hơn 1.020 binh khí được phát hiện ở hơn 20 ngôi mộ thời Hán tại Thạch Trại, Tấn Ninh, Vân Nam. Trong một ngôi mộ thời Xuân Thu Chiến Quốc ở Vạn Gia Bối, Thục Hùng, mặc dù từng bị đào trộm nhưng vẫn phát hiện được hơn 460 binh khí.

Trước đây người ta cho rằng việc tùy táng binh khí phản ánh chủ mộ là quân lính. Tuy nhiên, khó có thể giải thích tại sao mộ chủ lại tùy táng tới vài trăm binh khí. Có thể điều này phản ánh chủ mộ muốn tổ chức vũ trang ở âm gian và muốn chiếm hữu quân đội cực lớn ở đó.

Châu Á Phu thời Tây Hán lúc còn sống đã tiến hành xây mộ với 500 bộ áo giáp và thuẫn để làm vật tùy táng. Diên Yên đã dựa vào đó làm chứng cứ để buộc tội Châu Á Phu đang mưu phản với lời cáo buộc: "Lúc sống không phản vua mà định phản vua ở dưới âm phủ". Điều này phản ánh hàm nghĩa sâu sắc của hiện tượng tùy táng binh khí một cách phổ biến.

V. Vai trò của khảo cổ học trong việc giải mã kiểm soát nhà nước qua mộ phần

Khảo cổ học đã đóng vai trò quan trọng trong việc làm sáng tỏ mối quan hệ giữa tín ngưỡng chôn cất cổ truyền và thể chế nhà nước. Những phát hiện tại các địa điểm khảo cổ không chỉ cung cấp dữ liệu về phương thức chôn cất mà còn tiết lộ cơ chế kiểm soát xã hội.

Các gạch mộ có khắc chữ được phát hiện tại Lạc Dương ghi lại đầy đủ thông tin về quê quán, chức vụ, tính chất phục dịch của người chết. Điều này cho thấy ngay cả trong cái chết, nhà nước vẫn duy trì hệ thống phân loại và kiểm soát nghiêm ngặt.

VI. Kiến trúc mộ phần và biểu tượng phân tầng xã hội

Các triều đại đã sử dụng kiến trúc mộ phần như một công cụ để thể hiện và củng cố phân tầng xã hội. Độ cao, hình dáng, và quy mô của mộ phần đều được quy định nghiêm ngặt dựa trên địa vị xã hội của người chết.

Hệ thống phân cấp mộ phần:

• Hoàng đế: Lăng mộ hoành tráng với khuôn viên rộng lớn
• Quý tộc và quan viên: Mộ phần có quy mô trung bình, được phép có táng phẩm
• Tù nhân và cư hiền: Mộ đơn giản, không táng phẩm, thường chôn tập thể

1. Nhận diện mô hình kiểm soát xã hội thông qua không gian tâm linh

Không gian mai táng được sử dụng như một công cụ răn đe và kiểm soát hành vi trong đời sống. Quan niệm về âm gian như một phiên bản khác của dương gian đã tạo ra một hệ thống kiểm soát kép - vừa ở đời này vừa ở đời sau.

Tin vào sự tồn tại vĩnh cửu của linh hồn có tác dụng giúp cho bách tính hiểu được kết cục của người phạm pháp. Điều này không chỉ có tác dụng thúc đẩy mọi người tuân thủ pháp luật mà còn tạo ra một cơ chế tự điều chỉnh trong xã hội.

2. Liên hệ mở rộng và khác biệt với các yếu tố văn hóa - xã hội khác

Nghiên cứu về mối quan hệ giữa mai táng và thể chế nhà nước mở ra nhiều hướng tìm hiểu khác. Quan hệ huyết thống và mộ táng cho thấy cách thức gia đình và dòng họ tương tác với quyền lực nhà nước trong việc tổ chức nghi lễ mai táng.

Sự khác biệt giữa các tầng lớp xã hội không chỉ thể hiện qua quy mô mộ phần mà còn qua cách thức xử lý thi thể, loại táng phẩm được phép sử dụng và vị trí đặt mộ trong không gian xã hội.

Kết luận: Mộ phần – gương chiếu của quyền lực và luật pháp trong thế giới bên kia

Tập tục mai táng không chỉ là nghi lễ tiễn biệt mà còn là biểu tượng hóa quyền lực, luật pháp và sự kiểm soát linh hồn trong không gian tâm linh. Nó phản ánh một cách trung thực cấu trúc xã hội thực tại, nơi bộ máy nhà nước mở rộng ảnh hưởng của mình từ dương gian sang âm gian.

Những phát hiện khảo cổ về mộ tử tù, việc tùy táng binh khí và sự phân tầng nghiêm ngặt trong kiến trúc mộ phần đều cho thấy mai táng là một công cụ quan trọng trong việc duy trì trật tự xã hội. Qua đó, chúng ta thấy rõ cách thức mà quyền lực nhà nước không chỉ chi phối cuộc sống mà còn mở rộng sự kiểm soát đến cả thế giới sau khi chết.

Hiểu được mối quan hệ này giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về bản chất của xã hội cổ đại, nơi ranh giới giữa thế giới hiện thực và tâm linh được xóa nhòa bởi ý chí của quyền lực tối cao.